PČELARSTVO NA NAŠIM PROSTORIMA

Za vreme dinastije Nemanjića

Godine 1166. kada je letopisac Vilhelm Tirski opisivao srpsku zemlju kao veoma brdovit kraj sa mnogim klancima u kojoj je narod veoma bogat sa medom i voskom, na srpski presto posredstvom Vizantije, došao je Stevan Nemanja, osnivač snažne države sjajne prošlosti. Kao veliki župan sa sedištem u Rasu, prvoj srpskoj prestonici, Nemanja je upravljao feudalnom državom koju su predstavljali velika i mala vlastela. Vlastelinska imanja su obađivali zavisni stanovnici - meropsi. Pčelari nisu bili u obavezi da obrađuju vlastelinsku zemlju, ali su bili dužni da rade na vlastelinskim pčelinjacima i da im godišnje sa svog pčelinjaka predaju svaku desetu košnicu, takozvani "pčelinji desetak".

Zbog nedostatka šećera i sredstava za osvetljavanje, potrebe za medom i voskom bile su velike, ne samo u Srbiji već u čitavoj Evropi. U Nemačkoj su ljudi oslobađani ropstva u zamenu za vosak, a neki kažnjenici predavali su državi danak u vosku, kao nadoknadu za stečenu slobodu. U Srbiji su manastirska i crkvena imanja imala posebnu ulogu u širenju pčelarstva. Manastiri su smatrani kao "blago svega naroda Srbskog", jer su bili rasadnici srpske kulture i ekonomske moći zemlje. Kraljevska i manastirska vlastela posedovala su velike uljanike sa košnicama zvanim "ulišta", smeštenim na velikim prostorima između šuma i livada, pod nadzorom iskusnih pčelara. Pčelarstvom su se bavili ne samo zavisno stanovništvo - seljaci, već i "kralj Serbski", kraljevska vlastela i crkveni velikodostojnici. Oni su ujedno bili i najveći zemljoradnici u državi. Pored gajenja pčela, bila je rasprostranjena i druga privredna delatnost. Nisu se malo iznenadili neki strani izaslanici kada su videli na srpskom dvoru jednu ženu iz kraljevske porodice kako prede vunu. Ta žena bila je buduća kraljica i žena kralja Dragutina, a snaja kralja Uroša.

Nažalost, ništa se pobliže ne zna kako su naši stari pčelari, ali se pouzdano zna da je gajenje pčela u Srbiji bilo znatno zastupljenije nego danas. Ne zna se mnogo o izgledu seoske kuće. Bilo je zabranjeno da se zidaju od čvrstog materijala. Raštrkane po voćnjacima i vinogradima, kuće su obično građene od jedne prostorije sa postavljenim ognjištem i verigama u sredini odaje. Prema nekim dubrovačkim podacima ukućani su svoje stvari čuvali u torbama. Kod uobičajenog popisa prilikom požara, ili razbojništva, pronađen je med čuvan u mešini od jareće kože. Umesto šećera upotrebljavao se med od kojeg je pravljena i medovina sa 17% alkohola, od koje se moglo lako opiti. Najviše se pila u brdskim krajevima gde nije bilo vinove loze.

Uviđajući značaj privrednog razvitka zemlje, Nemanja i njegovi sledbenici rado su ustupali zavisnom stanovništvu - seljacima svoja imanja koja su im pripadala, radi postavljanja uljanika. Ustupajući zemljište sa pčelinjakom manastirima i crkvama, Nemanja je uslovljavao da se pčelari moraju baviti samo pčelarstvom i ničim drugim. Svojom izdatom poveljom naređuje: "I da se manastiru Hilandaru u Svetoj Gori i Milijahu da jedan uljanik u Trapezahu, drugi u Ankišoru, treći u Goliševu i četvrti u Paricahu i da na svakom bude po dva pčelara ".

Istom poveljom Nemanja je upozorio da su pčelari dužni da vosak predaju njegovoj zadužbini manastiru Studenici, što se odnosilo i na pčelare naseljene na nekim drugim crkvenim imanjima. Glavni trgovački putevi Zapad-Istok i Sever-Jug prolazili su preko carskih zemalja sa važnom raskrsnicom prestonice Rasa. Na moru je Nemanja osnovao prvi srpski trgovački grad Kotor sa 650 kuća. To je bio važan trgovački grad u poslovima sa Dubrovnikom, sa razvijenim voskarskim zanatom i posredništvom u trgovini pčelinjim proizvodima. Sa Dubrovnikom je sklopio ugovor o slobodnoj trgovini medom i voskom bez plaćanja carine, pod uslovom da se nijednom Srbinu u Dubrovniku ne sme učiniti nikakvo zlo, ni na kopnu ni na moru.

Za vreme krstaških ratova Nemanja je svečano dočekao u Nišu vođu krstaša Fridriha Barbarosu, na prolazu za Jerusalim i uslužio ga zajedno sa njegovom svečanom svitom slovenskim nacionalnim pićem, medovinom. Arheološkim raskopavanjem zidina prestonice Rasa kod Novog Pazara, pronađene su metalne pisaljke koje su služile za pisanje ćiriličkim slovima, sličnim slovima Miroslavljevog Jevanđelja, "najraskošnije srpske knjige" i najznačajnijeg spomenika srpske kulture dvanaestog veka. Slova su lako pisana i brisana po tablicama prevučenim voskom. Pred kraj života, Nemanja se kao monah povlači sa prestola i odlazi u manastir Hilandar. Tom prilikom Vizantijski car Aleksije III poklanja mu četiri pčelinjaka u Milejama na Svetoj Gori.

Stevan Prvovenčani (1196-1217)

Nemanjin sin Stevan, tvorac manastira Žiče, proširuje granice Srbije sve do uliva Cetine u Jadransko more. U blizini Kolašina podiže grad Brskovo, najstariji trg u Srbiji i sa Dubrovnikom sklapa ugovor o slobodnoj trgovini u izvozu proizvoda, meda i voska, i o uvozu skupocene robe. Svojom poveljom naređuje: "Da Dubrovčani prodaju u Brskovu vino bez vode i med po utvrđenoj ceni. A ako se nađe da vino prodaju sa vodom i med preko određene cene da im se sva roba što imaju oduzme". Za vreme trgovine Dubrovčani su u Brskovo dovozili medovinu sve dok nije ugovorom sa Kotorom ova prodaja obostrano zabranjena (portare mell). Takođe je bilo zabranjena i prodaja mešavine vina sa medom (molca melatum), da ne bi zamedljeno vino konkurisalo domaćem.

Stevana Prvovenčanog zamenjuju na prestolu najpre sin Radoslav, a potom Vladislav, koji je tražio od pčelara na području crkve na reci Bistrici da svake godine crkvi predaju po jednu košnicu, pod uslovom da se košnica mora rojiti. Seljaci pčelari, pripadnici pojedinog crkvenog područja bili su dužni da crkvenim pčelinjacima uvek pruže pomoć.

Pčelarski časopis "Pčelar" broj 1, Jan 2001